Φρομπένιους, Λέο

(Frobenius, Βερολίνο 1873 – Μπιγκαντσόλο, Νοβάρα 1938). Γερμανός εθνολόγος. Μαθητής του Φρίντριχ Ράτσελ, υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους μελετητές της ιστορίας και των εθίμων της Αφρικής. Οι έρευνές του και περισσότερο μάλιστα οι μέθοδοι που εφάρμοσε, άλλαξαν ριζικά τις εθνολογικές επιστήμες. Ο Φ., ξεκινώντας από την υπόθεση περί διάδοσης των πολιτισμών που εξαπλώνονται από ενιαία κέντρα που προσδιορίζονται με σαφήνεια (υπόθεση την οποία είχε επεξεργαστεί ο Ράτσελ), έθεσε τις βάσεις για μια ιστορικιστική μεθοδολογία, από την οποία προήλθε η ιστορικοπολιτιστική κατεύθυνση στην εθνολογία, που είχε και έχει ακόμα πολυάριθμους οπαδούς. Από τις έρευνές του ο Φ. κατέληξε στο συμπέρασμα ότι, εκτός από την τυπολογία των πολιτιστικών προϊόντων, έχουν μεγάλη σημασία για τη διάδοσή τους σε άλλες γεωγραφικές περιοχές, έστω και μακρινές, τόσο η ποσότητα όσο και η ποιότητα. Οι δύο αυτοί παράγοντες επηρεάζουν τόσο το πολιτιστικό προϊόν, ώστε να καθορίζουν την εξέλιξή του σύμφωνα με ακριβείς κύκλους. Ο Φ. ήταν πραγματικά ο πρώτος που θέσπισε την έννοια του πολιτιστικού κύκλου: το θερμό ενδιαφέρον του για τον αφρικανικό κόσμο (ταξίδεψε κυρίως στο Σουδάν, στη λεκάνη του Κόγκου, στη Ροδεσία, στις χώρες της Ερυθράς Θάλασσας) τον οδήγησε να ανακαλύψει ότι οι αναλογίες που παρουσιάζουν τα επιμέρους πολιτιστικά στοιχεία εκτείνονται επίσης και στον κοινωνικό και στον θρησκευτικό χώρο. Αυτό καθορίζει έναν πολιτιστικό κύκλο που, κινούμενος από μια περιορισμένη πολιτιστική περιοχή, τείνει γενικά να διαδοθεί οργανικά μέσω περιοχών διάδοσης. Η θεωρία αυτή –την οποία υιοθέτησαν έπειτα ο Φριτς Γκρέμπνερ, ο Μπέρνχαρντ Άνκερμαν και άλλοι εθνολόγοι– συμπληρώθηκε με τη χαρτογραφική αναπαράσταση της κατανομής των πολιτιστικών στοιχείων (Atlas Afrikanus, 1922-31). Σε πλήρη αντίθεση με τον θετικισμό, ο Φ. ανάπλασε την ιστορία και την πολιτιστική εξέλιξη των λαών, ακολουθώντας διαισθήσεις που, αν και συχνά μεγαλοφυείς, αφήνουν αμφιβολίες σχετικά με την ερμηνεία που δίνει στα αποδεικτικά στοιχεία. Μεταξύ άλλων, ο Φ. οδηγήθηκε από την πεποίθηση ότι ο πολιτισμός δεν είναι έργο του ανθρώπου, αλλά ένα είδος τέταρτου φυσικού βασιλείου, που αναπτύσσεται σύμφωνα με δικούς του νόμους. Για τους λόγους αυτούς, οι θεωρίες του Φ. και τα συμπεράσματα στα οποία κατέληξε (ιδιαίτερα η υπόθεση των πολιτιστικών κύκλων) θεωρούνται μάλλον ξεπερασμένα από το μεγαλύτερο μέρος των νεότερων εθνολόγων. Παρά τα γεγονότα αυτά, οι έρευνές του και οι αναπλάσεις του χρησιμεύουν ακόμα και σήμερα ως οδηγός τουλάχιστον για την κατανόηση της αφρικανικής ιστορίας. Αφού εργάστηκε ως επιμελητής στο Εθνολογικό Μουσείο της Βρέμης και κατόπιν της Βασιλείας και της Λειψίας, ο Φ. διορίστηκε διευθυντής του Εθνολογικού Μουσείου της Φρανκφούρτης επί του Μάιν, όπου ίδρυσε τα Αφρικανικά Αρχεία. Έγραψε μεταξύ άλλων: Η πρωταρχική πηγή των αφρικανικών πολιτισμών (1898), Και η Αφρική μίλησε... (1912), Ιστορία του αφρικανικού πολιτισμού (1933). Έργα του μεταφράστηκαν και στα ελληνικά.